‘‘อนฺตรา ทฺวินฺนํ อยุชฺฌปุรานํ,

ปญฺจวิธา ฐปิตา อภิรกฺขา;

อุรค-กโรฏิ-ปยสฺส จ หารี,

มทนยุตา จตุโร จ มหตฺถา’’ติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.247; สารตฺถ. ฏี. 1.1 เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา);

ทฺเว นครานิ หิ ยุทฺเธน คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อยุชฺฌปุรานิ นาม ชาตานิ เทวนครญฺจ อสุรนครญฺจฯ ยทา หิ อสุรา พลวนฺโต โหนฺติ, อถ เทเวหิ ปลายิตฺวา เทวนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ปิทหิเต อสุรานํ สตสหสฺสมฺปิ กิญฺจิ กาตุํ น สกฺโกติฯ ยทา เทวา พลวนฺโต โหนฺติ, อถาสุเรหิ ปลายิตฺวา อสุรนครสฺส ทฺวาเร ปิทหิเต สกฺกานํ สตสหสฺสมฺปิ กิญฺจิ กาตุํ น สกฺโกติฯ อิติ อิมานิ ทฺเว นครานิ อยุชฺฌปุรานิ นามฯ เตสํ อนฺตรา เอเตสุ อุรคาทีสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ สกฺเกน อารกฺขา ฐปิตาฯ ตตฺถ อุรคสทฺเทน นาคา คหิตาฯ เต หิ อุทเก พลวนฺโต โหนฺติ, ตสฺมา สิเนรุสฺส ปฐมาลินฺเท เอเตสํ อารกฺขาฯ กโรฏิสทฺเทน สุปณฺณา คหิตาฯ เตสํ กิร กโรฏิ นาม ปานโภชนํ, เตน ตํ นามํ ลภิํสุ, ทุติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ ปยสฺสหาริสทฺเทน กุมฺภณฺฑา คหิตา, ทานวรกฺขสา กิร เต, ตติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ มทนยุตสทฺเทน ยกฺขา คหิตาฯ วิสมจาริโน กิร เต ยุชฺฌโสณฺฑา, จตุตฺถาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ จตุโร จ มหตฺตาติ จตฺตาโร มหาราชาโน วุตฺตา, ปญฺจมาลินฺเท เตสํ อารกฺขา, ตสฺมา ยทิ อสุรา กุปิตาวิลจิตฺตา เทวปุรํ อุปยนฺติ ยุชฺฌิตุํฯ ยํ คิริโน ปฐมํ ปริภณฺฑํ, ตํ อุรคา ปฏิพาหยนฺติฯ เอวํ เสเสสุ เสสาฯ

เต ปน อสุรา อายุวณฺณยสอิสฺสริยสมฺปตฺตีหิ ตาวติํสสทิสาว, ตสฺมา อนฺตรา อตฺตานํ อชานิตฺวา ปาฏลิยา ปุปฺผิตาย ‘‘น อิทํ เทวนครํ, ตตฺถ ปาริจฺฉตฺตโก ปุปฺผติ, อิธ ปน จิตฺตปาฏลี, ชรสกฺเกนามฺหากํ สุรํ ปาเยตฺวา วญฺจิตา, เทวนครญฺจ โน คหิตํ, คจฺฉาม, เตน สทฺธิํ ยุชฺฌิสฺสามา’’ติ หตฺถิอสฺสรเถ อารุยฺห สุวณฺณรชตมณิผลกานิ คเหตฺวา ยุทฺธสชฺชา หุตฺวา อสุรเภริโย วาเทนฺตา มหาสมุทฺเท อุทกํ ทฺวิธา เภตฺวา อุฏฺฐหนฺติฯ

เต เทเว วุฏฺเฐ วมฺมิกมกฺขิกา วมฺมิกํ วิย สิเนรุํ อารุหิตุํ อารภนฺติฯ อถ เนสํ ปฐมํ นาเคหิ สทฺธิํ ยุทฺธํ โหติฯ ตสฺมิํ โข ปน ยุทฺเธ น กสฺสจิ ฉวิ วา จมฺมํ วา ฉิชฺชติ, น โลหิตํ อุปฺปชฺชติ, เกวลํ กุมารกานํ ทารุเมณฺฑกยุทฺธํ วิย อญฺญมญฺญสนฺตาสนมตฺตเมว โหติฯ โกฏิสตาปิ โกฏิสหสฺสาปิ นาคา เตหิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา เต อสุรปุรํเยว ปเวเสตฺวา นิวตฺตนฺติฯ ยทา ปน อสุรา พลวนฺโต โหนฺติ, อถ นาคา โอสกฺกิตฺวา ทุติเย อาลินฺเท สุปณฺเณหิ สทฺธิํ เอกโตว หุตฺวา ยุชฺฌนฺติฯ เอส นโย สุปณฺณาทีสุปิฯ ยทา ปน ตานิ ปญฺจปิ ฐานานิ อสุรา มทฺทนฺติ, ตทา เอกโต สมฺปิณฺฑิตานิปิ ตานิ ปญฺจ พลานิ โอสกฺกนฺติฯ อถ จตฺตาโร มหาราชาโน คนฺตฺวา สกฺกสฺส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจนฺติฯ สกฺโก เตสํ วจนํ สุตฺวา ทิยฑฺฒโยชนสติกํ เวชยนฺตรถํ อารุยฺห สยํ วา นิกฺขมติ, เอกํ ปุตฺตํ วา เปเสติฯ ยทา เทวา ปุน อปจฺจาคมนาย อสุเร ชินิํสุ, ตทา สกฺโก อสุเร ปลาเปตฺวา ปญฺจสุ ฐาเนสุ อารกฺขํ ทตฺวา เวทิยปาเท วชิรหตฺถา อินฺทปฏิมาโย ฐเปสิฯ อสุรา กาเลน กาลํ อุฏฺฐหิตฺวา ปฏิมาโย ทิสฺวา ‘‘สกฺโก อปฺปมตฺโต ติฏฺฐตี’’ติ ตโตว นิวตฺตนฺติฯ อิธ ปน ยทา อสุรานํ ชโย อโหสิ, เทวานํ ปราชโย, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘ปราชิตา จ, ภิกฺขเว, เทวา อปยิํสุเยว อุตฺตเรนาภิมุขา, อภิยิํสุ อสุรา’’ติฯ

ทกฺขิณาภิมุขา หุตฺวาติ จกฺกวาฬปพฺพตาภิมุขา หุตฺวาฯ อสุรา กิร เทเวหิ ปราชิตา ปลายนฺตา จกฺกวาฬปพฺพตาภิมุขํ คนฺตฺวา จกฺกวาฬมหาสมุทฺทปิฏฺฐิยํ รชตปฏฺฏวณฺเณ วาลิกาปุลิเน ยตฺถ ปณฺณกุฏิโย มาเปตฺวา อิสโย วสนฺติ, ตตฺถ คนฺตฺวา อิสีนํ อสฺสมปเทน คจฺฉนฺตา ‘‘สกฺโก อิเมหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา อมฺเห นาเสติ, คณฺหถ ปุตฺตหตาย ปุตฺเต’’ติ กุปิตา อสฺสมปเท ปานียฆฏจงฺกมนปณฺณสาลาทีนิ วิทฺธํเสนฺติฯ อิสโย อรญฺญโต ผลาผลํ อาทาย อาคตา ทิสฺวา ปุน ทุกฺเขน ปฏิปากติกํ กโรนฺติ, เตปิ ปุนปฺปุนํ ตเถว ปราชิตา คนฺตฺวา วินาเสนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปราชิตา จ โข, ภิกฺขเว, อสุรา อปยิํสุเยว ทกฺขิเณนาภิมุขา’’ติฯ นวมํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

เทวาสุรสงฺคามสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ตปุสฺสสุตฺตวณฺณนา

[41] ทสเม ปกฺขนฺทตีติ ปวิสติฯ ปสีทตีติ ปสาทํ อภิรุจิํ อาปชฺชติ, ปติฏฺฐาติ วิมุจฺจตีติ อตฺโถฯ กถาปาภตนฺติ กถาย มูลํฯ มูลญฺหิ ‘‘ปาภต’’นฺติ วุจฺจติฯ ยถาห –

‘‘อปฺปเกนปิ เมธาวี, ปาภเตน วิจกฺขโณ;

สมุฏฺฐาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคิํว สนฺธม’’นฺติฯ (ชา. 1.1.4);

เตเนวาห ‘‘กถาปาภตนฺติ กถามูล’’นฺติฯ วิตกฺกคฺคหเณเนว ตํสหจริโต วิจาโรปิ คหิโตฯ เตเนเวตฺถ พหุวจนนิทฺเทโส กโตติ อาห ‘‘วิตกฺเกสูติ วิตกฺกวิจาเรสู’’ติฯ

ตปุสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สามญฺญวคฺโค

1-10. สมฺพาธสุตฺตาทิวณฺณนา

[42-51] ปญฺจมสฺส ปฐเม อุทายีติ ตโย เถรา อุทายี นาม กาฬุทายี, ลาฬุทายี, มหาอุทายีติ, อิธ กาฬุทายี อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อุทายีติ กาฬุทายิตฺเถโร’’ติฯ สมฺพาเธติ สมฺปีฬิตตณฺหาสํกิเลสาทินา สอุปฺปีฬนตาย ปรมสมฺพาเธฯ อติวิย สงฺกรฏฺฐานภูโต หิ นีวรณสมฺพาโธ อธิปฺเปโตฯ โอกาโสติ ฌานสฺเสตํ นามํฯ นีวรณสมฺพาธาภาเวน หิ ฌานํ อิธ ‘‘โอกาโส’’ติ วุตฺตํฯ ปฏิลีนนิสโภติ วา ปฏิลีโน หุตฺวา เสฏฺโฐ, ปฏิลีนานํ วา เสฏฺโฐติ ปฏิลีนนิสโภฯ ปฏิลีนา นาม ปหีนมานา วุจฺจนฺติ มานุสฺสยวเสน อุณฺณตาภาวโตฯ ยถาห ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิลีโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อสฺมิมาโน ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํคโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม’’ติ (อ. นิ. 4.38; มหานิ. 87)ฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ

สมฺพาธสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺฐกถาย

นวกนิปาตวณฺณนาย อนุตฺตานตฺถทีปนา สมตฺตาฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

องฺคุตฺตรนิกาเย

ทสกนิปาต-ฏีกา

1. ปฐมปณฺณาสกํ

1. อานิสํสวคฺโค

1. กิมตฺถิยสุตฺตวณฺณนา

[1] ทสกนิปาตสฺส ปฐเม อวิปฺปฏิสารตฺถานีติ อวิปฺปฏิสารปฺปโยชนานิฯ อวิปฺปฏิสารานิสํสานีติ อวิปฺปฏิสารุทยานิฯ เอเตน อวิปฺปฏิสาโร นาม สีลสฺสฺส อุทยมตฺตํ, สํวทฺธิตสฺส รุกฺขสฺส ฉายาปุปฺผสทิสํ, อญฺโญ เอว ปนาเนน นิปฺผาเทตพฺโพ สมาธิอาทิคุโณติ ทสฺเสติฯ ‘‘ยาว มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ตาว ตรุณวิปสฺสนา’’ติ หิ วจนโต อุปกฺกิเลสวิมุตฺตอุทยพฺพยญาณโต ปรํ อยญฺจ วิปสฺสนา วิรชฺชติ โยคาวจโร วิรตฺโต ปุริโส วิย ภริยาย สงฺขารโต เอเตนาติ วิราโคฯ

กิมตฺถิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-5. เจตนากรณียสุตฺตาทิวณฺณนา

[2-5] ทุติเย สํสารมโหฆสฺส ปรตีรภาวโต โย นํ อธิคจฺฉติ, ตํ ปาเรติ คเมตีติ ปารํ, นิพฺพานํฯ ตพฺพิทูรตาย นตฺถิ เอตฺถ ปารนฺติ อปารํ, สํสาโรฯ เตนาห ‘‘โอริมตีรภูตา เตภูมกวฏฺฏา’’ติอาทิฯ ตติยาทีสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

เจตนากรณียสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[6] ฉฏฺเฐ สนฺตํ สนฺตนฺติ อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺสาติอาทีสุ สนฺตํ สนฺตํ ปณีตํ ปณีตนฺติอาทีนิ วทติฯ อิมินา ปน อากาเรน ตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ตตฺถ จิตฺตํ อุปสํหรโต ผลสมาปตฺติสงฺขาโต จิตฺตุปฺปาโท ตถา ปวตฺตตีติ เวทิตพฺโพฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ

สมาธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อานิสํสวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. นาถวคฺโค

1-4. เสนาสนสุตฺตาทิวณฺณนา

[11-14] ทุติยสฺส ปฐเม นาติทูรนฺติ โคจรฏฺฐานโต อฑฺฒคาวุตโต โอรภาคตาย นาติทูรํฯ นาจฺจาสนฺนนฺติ ปจฺฉิเมน ปมาเณน โคจรฏฺฐานโต ปญฺจธนุสติกตาย น อติอาสนฺนํฯ ตาย จ ปน นาติทูรนาจฺจาสนฺนตาย โคจรฏฺฐานปฏิปริสฺสยาทิรหิตมคฺคตาย จ คมนสฺส จ อาคมนสฺส จ ยุตฺตรูปตฺตา คมนาคมนสมฺปนฺนํฯ ทิวสภาเค มหาชนสํกิณฺณตาภาเวน ทิวา อปฺปากิณฺณํฯ อภาวตฺโถ หิ อยํ อปฺป-สทฺโท ‘‘อปฺปิจฺโฉ’’ติอาทีสุ วิยฯ รตฺติยํ มนุสฺสสทฺทาภาเวน รตฺติํ อปฺปสทฺทํฯ สพฺพทาปิ ชนสนฺนิปาตนิคฺโฆสาภาเวน อปฺปนิคฺโฆสํฯ

อปฺปกสิเรนาติ อกสิเรน สุเขเนวฯ สีลาทิคุณานํ ถิรภาวปฺปตฺติยา เถราฯ สุตฺตเคยฺยาทิ พหุ สุตํ เอเตสนฺติ พหุสฺสุตาฯ ตมุคฺคหธารเณน สมฺมเทว ครูนํ สนฺติเก อาคมิตภาเวน จ อาคโต ปริยตฺติธมฺมสงฺขาโต อาคโม เอเตสนฺติ อาคตาคมาฯ สุตฺตาภิธมฺมสงฺขาตสฺส ธมฺมสฺส ธารเณน ธมฺมธราฯ วินยสฺส ธารเณน วินยธราฯ เตสํ ธมฺมวินยานํ มาติกาย ธารเณน มาติกาธราฯ ตตฺถ ตตฺถ ธมฺมปริปุจฺฉาย ปริปุจฺฉติฯ อตฺถปริปุจฺฉาย ปริปญฺหติ วีมํสติ วิจาเรติฯ อิทํ, ภนฺเต, กถํ, อิมสฺส โก อตฺโถติ ปริปุจฺฉาปริปญฺหาการทสฺสนํฯ อวิวฏญฺเจว ปาฬิยา อตฺถํ ปเทสนฺตรปาฬิทสฺสเนน อาคมโต วิวรนฺติฯ อนุตฺตานีกตญฺจ ยุตฺติวิภาวเนน อุตฺตานิํ กโรนฺติฯ กงฺขาฐานิเยสุ ธมฺเมสุ สํสยุปฺปตฺติยา เหตุตาย คณฺฐิฏฺฐานภูเตสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ ยาถาวโต วินิจฺฉยปฺปทาเนน กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติฯ

เอตฺถ จ นาติทูรํ นาจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนนฺติ เอกํ องฺคํ, ทิวา อปฺปากิณฺณํ, รตฺติํ อปฺปสทฺทํ, อปฺปนิคฺโฆสนฺติ เอกํ, อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสนฺติ เอกํ, ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส…เป.… ปริกฺขาราติ เอกํ, ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน เถรา…เป.… กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺตีติ เอกํฯ เอวํ ปญฺจ องฺคานิ เวทิตพฺพานิฯ ทุติยาทีนิ อุตฺตานตฺถานิฯ

เสนาสนสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. อปฺปมาทสุตฺตาทิวณฺณนา

[15-16] ปญฺจเม การาปกอปฺปมาโท นาม ‘‘อิเม อกุสลา ธมฺมา ปหาตพฺพา, อิเม กุสลา ธมฺมา อุปสมฺปาเทตพฺพา’’ติ ตํตํปริวชฺเชตพฺพวชฺชนสมฺปาเทตพฺพสมฺปาทนวเสน ปวตฺโต อปฺปมาโทฯ เอสาติ อปฺปมาโทฯ โลกิโยว น โลกุตฺตโรฯ อยญฺจาติ จ เอสาติ จ อปฺปมาทเมว วทติฯ เตสนฺติ จาตุภูมกธมฺมานํฯ ปฏิลาภกตฺเตนาติ ปฏิลาภาปนกตฺเตนฯ

ชงฺคลานนฺติ ชงฺคลจารีนํฯ ชงฺคล-สทฺโท เจตฺถ ขรภาวสามญฺเญน ปถวีปริยาโย, น อนุปฏฺฐานวิทูรเทสวาจีฯ เตนาห ‘‘ปถวีตลจารีน’’นฺติฯ ปทานํ วุจฺจมานตฺตา ‘‘สปาทกปาณาน’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ สโมธานนฺติ อนฺโตคธภาวํฯ เตนาห ‘‘โอธานํ ปกฺเขป’’นฺติฯ ‘‘อุปกฺเขป’’นฺติปิ ปฐนฺติ, อุปเนตฺวา ปกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ วสฺสิกาย ปุปฺผํ วสฺสิกํ ยถา ‘‘อามลกิยา ผลํ อามลก’’นฺติฯ มหาตลสฺมินฺติ อุปริปาสาเทฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ

อปฺปมาทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ